De aanslag en de massamoord van Anders Behring Breivik (ABB), schrijft de Noorse romanschrijver Eric Fosnes Hansen in de NRC Weekend van 13 & 14 augustus jongstleden, hebben de Noren voor een raadsel gesteld. Noorwegen was de ideale natie, rijk aan bodemschatten en in uitmuntende financiële toestand, dus met volop zekerheid voor de toekomst. Het was ook een hiërarchieloze samenleving waar je de koning onbeveiligd in het stadspark van Oslo kon zien picknicken met zijn jonge vrouw en kindje. Norvegia felix. En dan komt er iemand, aldus Fosnes Hansen, die dat allemaal niet wil: 'Al deze utopische zaken waren dus voor deze ene persoon - wiens naam ik niet meer wil noemen, die ik wil vergeten - niet goed genoeg.' ABB wilde iets anders of beters. Maar wat? De Noren hebben geen idee.
Ik kan voor de moordpartij die ABB aanrichtte geen enkele sympathie opbrengen. De actie, door de pleger bedoeld als heldendaad, was van begin tot einde onthutsend laf. Het plan was de jongeren op dat eiland, die wel met elkaar konden spreken over de problemen van onze tijd, één voor één met een machinepistool dood te schieten - zoveel mogelijk, ongeacht specifieke kenmerken. Daarna zou hij zichzelf laten arresteren door de Noorse politie, en zich dus niet te laten doodschieten of verwonden, zoals onze Mohammed B. overkwam, en al helemaal niet zelfmoord plegen.
De tactiek van ABB was volkomen doordacht en rationeel. Om met een mitrailleur het eiland op te komen moest hij zich kunnen voordoen als politieagent onder uitzonderlijke omstandigheden. Die omstandigheden creëerde hij zelf door in het centrum van Oslo, bij het regeringsgebouw, een zelf geconstrueerde autobom te laten ontploffen. Om die bom te maken moest hij een landbouwbedrijf oprichten om de benodigde kunstmest aan te kunnen schaffen zonder verdenkingen te wekken.
Bij aankomst op het eiland beweerde hij een routine controle te moeten uitvoeren toen de beveiliging informeerde wat hij kwam doen. En ze geloofden hem. Het plan slaagde, hij schoot een heleboel generatiegenoten dood en liet zich toen gezond naar lijf en leden oppakken door de politie die, niet gewend aan krankzinnige situaties, nogal wat tijd nodig had om op het eiland te komen.
Die doden in het centrum van Oslo waren een afleidingsmanoeuvre, jammer voor ze, maar het lukte ABB nu eenmaal niet zonder. ABB was een eenzame jongen, meldden de media, ambitieus, monomaan, kind van een gebroken huwelijk, een lone wolfe. Dat is eerder een Amerikaans archetype, maar voor Noorwegen klonk het ook overtuigend. En toen volgden de veroordelingen door staatshoofden, de dagelijkse communiqués van de politie, en bij ons het krantendebat of deze moordpartij misschien niet deels uit de koker van Geert Wilders kwam. ABB zelf had 1200 internetpagina's nodig om uit te leggen waarom hij zijn moorden pleegde, en wat hem daartoe het recht gaf, en nog snapt niemand er iets van. Dat pleit ervoor terughoudend te zijn bij uitspraken over het waarom en vanwaar van deze beul.
ABB's bijdrage aan de discussie die zijn generatie op dat eiland voerde over de toekomst van hun land, was dat hij zijn gesprekspartners doodschoot met het doel het debat te beëindigen. ABB was niet gevoelloos. Hij kon heel nuchter analyseren en keuzes maken, iets wat mensen zonder gevoel niet kunnen - naar de neuroloog Antonio Damasio ontdekte - want met puur rationeel denken alleen is geen enkele keuze volledig te beargumenteren. ABB koos. Hij is dus volledig toerekeningsvatbaar. Dat maakt het allemaal zo gruwelijk.
Het was laf die onbewapende jongeren te vermoorden - die niet terugvochten, gewend als ze waren aan het uitpraten van misverstanden. Het was laf zich te vermommen als politieagent om zo de beveiliging te misleiden. Die bom op afstand in het onbewaakte centrum van Oslo was laf. Het was laf zich te laten arresteren door een politie die niet gewend was aan terugschieten. Bij elke stap in zijn plan koos ABB steevast de lafst mogelijke oplossing, en dat was steeds de meest gewelddadige.
Die lafheid is huiveringwekkend en ze heeft de Noren moreel verlamd. Is deze terrorist, deze betweter, deze kinderachtige narcist, deze kil redenerende moordmachine een uitzondering die de regel bevestigt, of kondigt ze de teloorgang van die regel aan? Is ABB een einde of een begin, of een hobbel in de weg waar omheen gereden moet worden?
Fosnes Hansen beschrijft hoe soldaten de ruïnes in het centrum van Oslo bewaken. Hij zegt, ondanks aanvankelijke afschrikking, daar dankbaar voor te zijn. Dat vind ik heel treurige uitspraak. Als ABB echt een uitzondering is, is die bewaking niet nodig. De Noorse burger is veel te respectvol voor rampentoerisme. ABB is geen politiek probleem voor de Noren, maar een ethisch-existentiële tragedie. Hoe kan het dat iemand zoveel mensen vermoordt, niet in een roes maar nuchter, praktisch, functioneel denkend? Zonder het minste besef van wat hij anderen aandeed?
Fosnes Hansen noemt de peilers waarop het Noorse staatssysteem is gebouwd. 'Fatsoen, matigheid en respect voor de motieven en opvattingen van tegenstanders zijn grondslag en voorwaarden voor alle werkelijk democratische en tolerante debatten en maatschappijsystemen.' Een hartverscheurende uitspraak opnieuw. Fatsoen, matigheid en respect, dat is wat zijn generatie tot stand heeft gebracht en te bieden heeft aan wie na hen komen. En dat was ABB niet goed genoeg.
Ik meen hem hierin enigszins na te kunnen voelen. Waarom hebben de Noren het bij de omschrijving van hun volksaard of desnoods hun national brand niet over creativiteit, uitbundigheid, synergie? Fatsoen, matigheid en respect: stuk voor stuk vragen ze om het onderdrukken van opstandige gevoelens en het beheersen van onmatige driften. Daar is moed voor nodig, zeker, Fosnes Hansen suggereert dat het vraagt een grote inspanning vraagt die ABB niet wilde opbrengen.
Deed ABB wat alle Noren in stilte dromen maar nooit zouden doen omdat ze er veel te netjes voor zijn, te ‘politiek correct’ voorzover die term nog iets betekent? Ik geloof er niks van. ABB's aanval was gericht op de constructieve bijdrage van zijn generatiegenoten, belichaamd in die groep sociaal-democratische jongeren op Utoha. De oprukkende islam en de heersende decadentie die ABB aanklaagt, zijn schijnargumenten, lukraak van het web gecopy-pasted. Het was ABB zelf die ongelukkig was en niets opbouwends wist te presteren, en zijn haat tegen zijn leeftijdgenoten is ressentiment en niks anders.
Hoe gelukkig waren die kamperende jongeren op Utoha? Het probleem van racisten is dat ze het niet met hun eigen mensen uithouden, maar daar anderen de schuld van geven. Als die eenmaal weg zijn is het probleem opgelost en wordt het weer reuze gezellig. Alleen vermoordde ABB geen moslims, waar er toch genoeg van zijn in Oslo als zijn geredeneer kant of wal zou raken. Hij doodde hoogblonde Noren.
Heeft ABB’s daad, deze uiting van ongelukkigheid, vertwijfeling en haat, enige betekenis voor de overige Noren of voor ons Nederlandsers, of is het het werk van een geïsoleerde gek? Dat Geert Wilders zijn aandeel in deze affaire meteen glashard ontkende, is even typerend voor hem als de oproep tot zijn distanciëring voor zijn tegenstanders. Misschien moeten we Wilders dankbaar zijn dat hij met zijn PVV een uitlaatklep heeft geconstrueerd voor de woede en verschrikking die in Noorwegen volledig onderdrukt waren en nu tot explosie zijn gekomen. Misschien voorkomt het zo’n geweldsuitbarsting bij ons.
Haat is een verbijsterend gevoel. Het kost jaren voor je het helemaal zuiver en in volle intensiteit kunt ervaren, volledig op zijn doel geconcentreerd. ABB beschouwt zichzelf als subliem kunstenaar. Plan perfect uitgevoerd! Ja maar, beste jongen, je hebt een heleboel mensen vermoord en de nieuwe generatie politici van Noorwegen voor hun leven getraumatiseerd, en daar moet het land nog minstens 25 jaar mee toe. Er staat veel op het spel voor de Noren. Maken ze van hun land een veiligheidsstaat, zoals de onze, dan halen ze daarmee tegelijk de consumenten-cultuur binnen, dan wordt het algemeen belang wegbezuinigd, de publieke diensten worden afgebroken en het geld uit de staatskas overgeheveld naar de banken.
Welcome to the 21st century, Norway? Is die overgang onvermijdelijk naar de shopping–ideologie, of is deze aanslag niet meer dan een test van de kracht en flexibiliteit van de Noorse maarschappij–visie? 'Klein land, wat nu,' verzucht Eric Fosnes Hansen. Klein land? Noorwegen is tien keer zo groot als Nederland en er wonen vier miljoen mensen. Waar wij, naar het woord van Leo Vroman, de ander in het gezicht blazen als we uitademen, moeten ze daar kilometers overbruggen. Noren zijn eenzame mensen die de eenzaamheid zoeken, desnoods levenslang in een gevangeniscel. Door barre weersomstandigheden gedwongen leven ze in dicht opeengepakte dorpjes en steden, maar dat vraagt een inspanning die niet iedereen kan opbrengen.
Ik sprak eens een Noorse curator op zoek naar jonge Nederlandse kunst. Om het gesprek te openen vroeg ik: 'En, zijn de mensen gelukkig in Oslo?' Daarop barstte zij in tranen uit en snikte van nee, nee, de mensen zijn niet gelukkig in Oslo. 'Ieder weekend skiën ze naar hun berghut, zo ver mogelijk weg van iedereen.'
Ik denk dat Anders Behring Breivik de uitzondering is, en de treurende Noren de regel. Wij hebben Nederland behoorlijk laten verpesten door Volkert van der G. en Mohammed B. Ik hoop dat de Noren lering trekken uit die ontwikkeling. Ze verdienen volledig onze moral support in deze barre tijden.
