Nergens zijn de frambozen zo groot en zinnelijk als in de Tuin der Lusten van Hieronymus Bosch. Ze pulseren werkelijk van het houten paneel af. De kleine frambozenbolletjes omwikkeld door een flinterdunvlies ontploffen simultaan in je mond alleen al door in het Prado naar het drieluik te kijken.

De naakte mensen in de Tuin der Lusten consumeren niet alleen frambozen maar wekken de indruk op het punt te staan ook elkáár te consumeren. Al dan niet in combinatie met frambozen, aardbeien en bessen. Zoals het stel links onderaan van het middelste paneel dat iets van plan lijkt te zijn in een luchtbel dat onderdeel uitmaakt van een exotische bloem. Bovendien steken daar vlakbij vier benen uit een mosselschelp. Rechts hiervan penetreert een been achteloos een framboos en ergens achterin verlustigt een groep mensen zich aan een immens grote aardbei.

Een schilderij vol copulerende koppels was misschien zelfs voor Hieronymus Bosch iets te gortig. Daarom liet hij zijn mensfiguren zuigen aan, kruipen in, proeven van en spelen met frambozen en ander rood fruit. Een paradijs met de framboos, in plaats van de appel, als verboden vrucht.

Tot zover mijn bescheiden kindertheorie over de frambozen van Bosch. De vrucht van urenlang gestaar naar de poster van dit drieluik die op de gang van mijn basisschool hing. Velen voor mij zijn al eens in deze tuin verdwaald. Wetenschappers zien allemaal iets anders in het drieluik en een aantal van hen zijn er zo de weg kwijt geraakt dat ze nooit meer zijn teruggekeerd. Zoals bijvoorbeeld de Duitse kunsthistoricus Wilhelm Fraenger die beweerde dat Bosch de Tuin der Lusten als cultobject vervaardigde in opdracht van een ketterse nudistische sekte die seks verheerlijkten in orgastische rituelen.

Volgens kunsthistoricus Laurinda Dixon zijn de mensen in het drieluik echter onderdeel van een alchemistisch proces waarin zij het geheim van eeuwig leven proberen te hervinden dat met de zondeval verloren is gegaan. Kunsthistoricus Ernst Gombrich was de eerste die wees op de overeenkomsten met het klassieke idee van de Gouden Eeuw zoals terug te vinden bij Hesiodus en Ovidius. Een droombeeld van een tijdperk van onschuld en universele harmonie. Een aards paradijs waarin iedereen tevreden is en dieren niet gedood worden: de mens voedt zich met de vruchten van struiken en bomen.

Hieronymus Bosch leefde in een periode dat de Spanjaarden Amerika ontdekten en verslag deden van hun bevindingen aldaar. Cultuurhistoricus Marina Warner acht het aannemelijk dat Bosch in aanraking is gekomen met de verhalen die antropoloog Ramón Pané had opgetekend tijdens zijn reis met Columbus. Pané beschreef dat de oorspronkelijke bewoners van Haïti geloofden dat vrouwen uit fruit geboren worden en dat hun doden ‘s nachts tot leven komen om fruit te eten. Warner vraagt zich af of Bosch soms de klassieke mythes van Ovidius en Hesiodus over de Gouden Eeuw combineerde met deze Caribische mythen. Zouden de mensen op het drieluik van Bosch wezens uit een andere dimensie kunnen zijn? Misschien zijn de frambozen niet groot, maar de mensen heel klein?

De enige die de antwoorden lijkt te kennen op deze vragen is de man met de alwetende glimlach rechtsonder op het middelste paneel. Hij wijst naar een vrouw, die half onder de grond verscholen zit. Ze is bleek en kijkt angstig. Bovendien houdt ze iets vast dat op een appel lijkt. Zou het Eva zijn? Is zij volgens Bosch schuldig aan de overgang van de zorgeloze vegetarische seksfeesten op het middenpaneel naar het helse tafereel van het rechterpaneel?

De mensen die beweren dat er geen enkele verborgen betekenis zit in het drieluik van Bosch vallen uiteen in twee groepen. De Surrealisten, die Bosch als hun voorloper claimen en zijn schilderijen als droomfragmenten beschouwen en psychiaters die in lange epistels zogenaamd bewijsmateriaal aanvoeren voor de stelling dat Bosch gek was. Het is inderdaad mogelijk dat Bosch leed aan een milde vorm van ergotisme, de “kriebelziekte” die wordt veroorzaakt door het eten van graan besmet met moederkoorn, dat gifstoffen bevat waar je van gaat hallucineren en kan leiden tot krankzinnigheid. Van de mismaakte figuren op de schilderijen van Bosch wordt vermoed dat zij aan deze ziekte ten prooi waren gevallen.

Op een ander drieluik van Bosch, de Verzoeking van de Heilige Antonius, staat een enorme vrucht afgebeeld dat bijna zeker een mandragora is, in het Hebreeuws de “liefdesplant” genoemd: een afrodisicum met hallucinerende krachten. In de tijd van Bosch werd de kriebelziekte genezen met een extract dat uit mandragora werd getrokken. Dit middel werkte erg goed. Het enige nadeel was eigenlijk dat de al hevig hallucinerende patiënten nog veel erger gingen hallucineren. Zouden de kleine rode vruchten in de Tuin der Lusten ook mandragora’s zijn? Dat betekent namelijk dat de mensen (wezens?) in de tuin van Bosch onderdeel zijn van een door drugs geïnspireerde fruitorgie. Dit zou wel meteen de merkwaardige acrobatische poses verklaren waarin sommige van hen zich bevinden.

Het mysterie van het fruit van Bosch blijft vooralsnog onopgelost maar de details op het drieluik blijven uitnodigen tot interpretatie. Zoals Michel de Certeau het zegt in zijn boek The Mystic Fable: ‘Dit schilderij speelt in op onze drang tot ontcijferen. Het doet een appèl op de Westerse neiging tot lezen.’ Na decennia van over elkaar heen buitelende kunsthistorici is het nu alleen nog wachten tot Dan Brown eens zijn licht over de kwestie laat schijnen.

Beeld: wie in Google Earth het Prado in Madrid bezoekt, kan tot op het craquelé het schilderij van Bosch bekijken.